वाक्यरूपांतराला ‘वाक्यपरिवर्तन’ असेही म्हणतात.
आपण बोलत असताना एकाच स्वरूपाची वाक्ये बोललाे (वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
तर ती ऐकणाऱ्याला कंटाळवाणी वाटतात. शिवाय त्यातून योग्य भाव पोहोचेलच असे वाटत नाही. तद्वतच लेखकाने एकाच साच्याची वाक्येलिखाणात वापरली तर वाचणाऱ्याला कंटाळा येतो. आपल्या बोलण्यातून, लिहिण्यातून भाषेचा डौल, भाषेचे सौंदर्य व्यक्त व्हावे असे वाटत असेल, तर छोट्या छोट्या वैविध्यपूर्णवाक्यांतून आपली भाषा डौलदार व परिणामकारक होईल असा प्रयत्न करावा. वाक्यरूपांतराची क्षमता आत्मसात करण्यासाठी
वाक्याची रचना – (वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
वाक्यात येणारे शब्द कोणत्या क्रमाने यावेत याबाबत असा कोणताही नियम नाही; तथापि वाक्यातील शब्द विभक्तीच्या अनुक्रमाने यावेत व एखाद्या शब्दाशी निकट संबंध दर्शविणारे शब्द त्या शब्दाजवळच असावेत असा संकेत मात्र निश्चितच आहे. वाक्यातील शब्दांची रचना ही नियमांना धरून आहे. कर्ता हा त्याच्या विशेषणासह वाक्यात सुरूवातीला आला पाहिजे.
क्रियापद आणि क्रियेचे प्रकार दर्शविणारे शब्द हे आपल्या क्रियाविशेषणासह वाक्याच्या शेवटी आले पाहिजे. कर्म किंवा वाक्यात कर्म नसेल तर विधानपूरक हे त्याच्या विशेषणासह वाक्याच्या मध्यभागी येते. वाक्यात उभयान्वयी अव्ययाचा उपयोग करण्यात आला असेल तर ते अव्यय ज्या दोन शब्दांना किंवा वाक्यांना जोडते त्याच्या अनुसंगाने मध्यभागी आले पाहिजे. जर वाक्यात केवलप्रयोगी अव्यय किंवा संबोधनाचा उपयोग करण्यात आला असेल तर ते वाक्याच्या सुरूवातीला आले पाहिजे. अशा प्रकारे वाक्याची रचना केली जाते.
वाक्यरूपांतर (वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
करायला शिकणे साहाय्यभूत ठरते. वाक्यरूपांतर म्हणजे वाक्यरचनेत करावा लागणारा बदल होय. हा बदल करताना एक महत्त्वाची गोष्ट लक्षात ठेवायला हवी; ती म्हणजे, वाक्याचे रूपांतर करताना वाक्याच्या रचनेत बदल होत असला, तरी वाक्याच्या अर्थात बदल होता कामा नये. वाक्यार्थाला बाध न आणता वाक्याच्या रचनेत केलेला बदल म्हणजे ‘वाक्यरूपांतर’ होय.
उदा. (वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
लोकांचे दारिद्र्य पाहून मला दु:ख होते. (विधानार्थी-होकारार्थी) लोकांचे दारिद्र्य पाहून मला आनंद होत नाही. (विधानार्थी-नकारार्थी) प्रस्तुत वाक्यात मूळ वाक्याचा अर्थ बदलू न देता वाक्याचे रूपांतर केलेले आहे.
आपल्याला विधानार्थी, प्रश्नार्थी, उद्गारार्थी, आज्ञार्थी, होकारार्थी व नकारार्थी वाक्यांचे
वाक्यरूपांतर शिकायचे आहे.
(अ) प्रश्नार्थी व विधानार्थी वाक्यांचे परस्पर रूपांतर (वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
(१) जगात सर्व सुखी असा कोण आहे? (प्रश्नार्थी)
जगात सर्व सुखी असा कोणी नाही. (विधानार्थी)
(२) अपमान केल्यास कुणाला राग येत नाही? (प्रश्नार्थी)
अपमान केल्यास प्रत्येकाला राग येतो. (विधानार्थी)
वरील उदाहरणांत जे प्रश्न विचारले आहेत ते उत्तराच्या अपेक्षेने विचारलेले प्रश्न नाहीत. अशा प्रकारच्या प्रश्नांमध्ये त्यांचे उत्तर दडलेले असते. अशा प्रश्नार्थक वाक्याचे विधानार्थी वाक्यात रूपांतर करताना लक्षात ठेवावे,की
(१) प्रश्न होकारार्थी असेल तर विधानार्थी वाक्य नकारार्थी करावे.
(२) प्रश्न नकारार्थी असेल तर विधानार्थी वाक्य होकारार्थी करावे.
(अा) उद्गारार्थी व विधानार्थी वाक्यांचे परस्पर रूपांतर (वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
(१) बापरे! केवढी उंच आहे ही इमारत! (उद्गारार्थी)
ही इमारत खूपच उंच आहे. (विधानार्थी)
(२) काल रात्री ढगांचा खूप गडगडाट झाला. (विधानार्थी)
किती गडगडाट झाला ढगांचा काल रात्री! (उद्गारार्थी
उद्गारार्थी वाक्ये अधिक परिणामकारक वाटतात कारण एखाद्या गोष्टीतील आधिक्य, परिमाण, मोठी संख्या, विपुलता परिणामकारकतेने व्यक्त केलेली असते. विधानार्थी वाक्यात कोणत्या गोष्टीची विपुलता स्पष्ट करायची आहे ते स्पष्ट करावे. त्यासाठी खूप, प्रचंड, भरपूर यांसारखे शब्द वापरले जातात.
(इ) आज्ञार्थी व विधानार्थी वाक्यांचे परस्पर रूपांतर (वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
उदा., (१) तू नियमित व्यायाम कर. (आज्ञार्थी)
तू नियमित व्यायाम करावास. (विधानार्थी)
(२) ज्ञान संपादनासाठी भरपूर वाचन करावे. (विधानार्थी)
ज्ञान संपादनासाठी भरपूर वाचन करा. (आज्ञार्थी)
आज्ञार्थी वाक्यात आज्ञा अभिप्रेत असते. विधानार्थी वाक्यात सरळ विधान अभिप्रेत असते. या वाक्यांचे परस्पर रूपांतर करताना भावार्थ लक्षात घ्यावा.
(ई) होकारार्थी व नकारार्थी वाक्यांचे परस्पर रूपांतर (वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
(१) त्याच्यासाठी हजार रुपये ही देखील मोठी रक्कम आहे. (होकारार्थी)
त्याच्यासाठी हजार रुपये ही काही लहान रक्कम नाही. (नकारार्थी)
(२) ही काही वाईट कल्पना नाही. (नकारार्थी)
ही कल्पना चांगली आहे. (होकारार्थी)
वरील उदाहरणांमध्ये ‘मोठी’ विरुद्ध ‘लहान’ आणि ‘वाईट’ विरुद्ध ‘चांगली’ असे विरुद्धार्थी शब्द वापरल्यामुळे वाक्याचा मूळ अर्थ बदलत नाही.
कंसातील सूचनेप्रमाणे वाक्यरूपांतर करा. (वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
(१) सकाळी फिरणे आरोग्यास हितकारक आहे. (नकारार्थी करा.)
(२) तुम्ही काम अचूक करा. (विधानार्थी करा.)
(३) किती सुंदर आहे ही पाषाणमूर्ती! (विधानार्थी करा.)
(४) पांढरा रंग सर्वांना आवडतो. (प्रश्नार्थी करा.)
(५) चैनीच्या वस्तू महाग असतात. (नकारार्थी करा.)
(६) तुझ्या भेटीने खूप आनंद झाला. (उद्गारार्थी करा.)
(७) अबब! काय हा चमत्कार! (विधानार्थी करा.)
(८) तुम्ही कोणाशीच वाईट बोलू नका. (होकारार्थी करा.)
(९) निरोगी राहावे असे कोणाला वाटत नाही? (विधानार्थी करा.)
(१०) दवाखान्यात मोठ्या आवाजात बोलू नये. (होकारार्थी करा.)
प्रत्येक वाक्य शब्दाचे बनलेले असते. वाक्य म्हणजे अर्थपूर्ण शब्दाचा समूह होय. वाक्यात केवळ शब्दाची रचना करून चालत नाहीत तर, ती अर्थपूर्ण शब्दाची रचना असावयास पाहिजे तेव्हाच ते वाक्य होऊ शकते. वाक्याचा अर्थ स्पष्ट कळण्याकरीता वाक्यात आलेल्या प्रत्येक शब्दाचा (पदाचा) परस्परांशी संबंध काय हे कळणे महत्वाचे असते. प्रत्येक वाक्यात कर्ता व क्रियापद हे महत्वपूर्ण भाग मानले जातात.
(वाक्यरूपांतर- वाक्यरूपांतर- शब्द - शिल्प)
जर क्रियापद सकर्मक असेल तर त्या वाक्यातील कर्म हे तिसरा महत्वाचा भाग मानला जातो. या तीन शब्दाबरोबर वाक्यामध्ये विशेषण, क्रियाविशेषण, शब्दयोगी अव्यये, उभयान्वयी अव्यये, केवलप्रयोगी अव्यये आणि विधानपूरक इत्यादी शब्द येतात. वाक्यात येणारा प्रत्येक शब्दाचा परस्परांशी काहीतरी संबंध जोडलेला असतो. वाक्यातील या शब्दाच्या संबंधातून आपल्याला वाक्याचा पूर्ण अर्थ कळतो.