संवाद लेखन
संवाद लेखन या घटकाचे प्रमुख उद्‌दिष्ट विद्यार्थ्यांना सुसंवादी बनवणे. ‘संवाद कौशल्य’ हा प्रभावी
व्यक्तिमत्त्वाचा अपरिहार्य पैलू आहे. उत्कृष्ट संवाद साधणारी व्यक्ती त्यांच्या कार्यक्षेत्रात स्वत:चे वेगळेपण सिद्ध
करते. विशिष्ट विषयावर व्यक्त केलेली मतमतांतरे, त्याविषयावरचे चिंतन व विषयानुरूप सुसंगत असे संभाषण
म्हणजे संवाद होय.
संवाद लेखन म्हणजे काय
जेव्हा दोन किंवा अधिक लोकांमधील संभाषण लिहिले जाते तेव्हा त्यास संवाद लेखन असे म्हणतात. संवाद लिहिणे देखील काल्पनिक असू शकते आणि संवाद जसे आहे तसे लिहून देखील.
संवादनुसार भाषा किंचित बदलते.
उदाहरणार्थ, एखाद्या शिक्षकाची भाषा विद्यार्थ्यापेक्षा अधिक संतुलित आणि दयनीय (अर्थपूर्ण) असेल. पोलिस अधिका of्याची भाषा आणि गुन्हेगाराच्या भाषेमध्ये बराच फरक असेल. त्याचप्रमाणे दोन मित्रांची किंवा स्त्रियांची भाषा वेगळ्या प्रकारची असेल. दोन लोक, जे एकमेकांचे शत्रू आहेत - त्यांची भाषा वेगळी असेल. हे असे म्हणायचे आहे की संवाद लिहिताना एखाद्याने लिंग, वय, कार्य, वर्णांची स्थिती काळजी घेतली पाहिजे..
संवाद लेखनात, वाक्यरचना चैतन्यशील आहे हे देखील लक्षात घेतले पाहिजे. भाषा सोपी असावी. त्यामध्ये कमीतकमी कठीण शब्द वापरा. संवाद वाक्य लांब नसावेत. संक्षिप्त आणि प्रभावी व्हा. आयडिओमॅटिक भाषा जोरदार मनोरंजक आहे. म्हणून, मुहादींचा जागेचा वापर केला पाहिजे.
संवाद
संवाद लेखन मध्ये हे असावे - संवाद लेखन म्हणजे काय
(1) संवाद कोणाकोणात सुरू आहे, याची स्पष्ट कल्पना लेखनातून यावी.
(2) संवादांतील दोन व्यक्ती भिन्न स्तरावरील (वय, व्यवसाय, लिंग, सामाजिक व सांस्कृतिक पार्श्वभूमी) असतील तर त्यानुसार भाषा बदलती असावी.
(3) संवादातील वाक्येसोपी, सुटसुटीत, अनौपचारिक असावीत.
(4) संवादाला योग्य समारोप असावा.
(5) संवाद वाचल्यावर त्या विषयावरचा सर्वांगीण विचार वाचकापर्यंत पोहोचावा.
चांगल्या संवादाची वैशिष्ट्ये -
(6) संवादात ओघ, क्रम आणि तर्कसंगत (अर्थपूर्ण) विचार असावेत.
(7) संवाद देश, वेळ, व्यक्ती आणि विषयानुसार लिहायला हवा.
(8) संवाद सोप्या भाषेत लिहावा.
(9) संवादातील जीवनाची जितकी नैसर्गिकता तितकी अधिक चैतन्यशील, मनोरंजक आणि मनोरंजक असेल.
(10) संवादाची सुरूवात आणि शेवट मनोरंजक असावा.
या सर्व वैशिष्ट्ये लक्षात घेऊन विद्यार्थ्यांनी संवाद लिहिण्याचा सराव केला पाहिजे. हे त्यांना अर्थ समजून घेण्याची आणि सर्जनशील शक्तीची जागरूकता निर्माण करण्याची संधी देते. बोलण्याची भाषा लिहिण्याचा त्यांचा कल आहे.
(१) हो-नाही स्वरूपाचे संवाद नसावेत.
(२) बोलणे पाल्हाळिक नसावे.
(३) मध्येच बोलणे थांबवल्याची भावना नसावी.
(४) संवाद ओढून-ताणून केलेला नसावा.
(५) संवाद मुद्देसोडून भरकटणारा नसावा.
संवादासाठी आवश्यक स्वभाव वैशिष्ट्ये
(१) संवेदनशीलता,
(२) गुणग्राहकता,
(३) अनाग्राहीवृत्ती,
(४) विवेकशीलता,
(५) भावनिकता,
(६) विश्वासार्हता,
(७) स्वागतशील रसिक वृत्ती,
ही वैशिष्ट्ये अंगी असतील तरच माणूस सुसंवादी बनतो.
चांगल्या संवाद साठी पुढील गोष्टी लक्षात घेतल्या पाहिजेत -
(13)) संवादांमधील एखादे चित्र बदलल्यास किंवा एखादी नवीन व्यक्ती आली तर त्याचे वर्णन कंसात केले पाहिजे.
संवाद लेखन नमुना - संवाद लेखनाची उदाहरणे मराठी
संगणकाचा महिमा
आजोबा (रघुनाथराव)
नात (शिवानी)
आजोबा : बरेच दिवस झाले चेन्नईला येऊन! मला मुंबईला गेलं पाहिजे.
शिवानी : आजोबा ‘तुम्ही खूप दिवस राहणार आहे’, असं म्हणाला होतात.
आजोबा : अग दिवसभर मी एकटा असतो घरात. इथे मराठी वर्तमानपत्रसुद्धा
मिळत नाही. मी वेळ कसा घालवणांर?
शिवानी : एवढंच ना आजोबा! तुम्हांला रोज मराठी वर्तमानपत्र वाचायला मिळेल,
मी व्यवस्था करते.
आजोबा : ते कसं काय शक्य आहे बुवा?
शिवानी : आजोबा, हे संगणकाचे युग आहे. नेटवरून काही सेकंदातच जगातील
कोणतीही गोष्ट आपण घरबसल्या उपलब्ध करून घेऊ शकतो. आता
जगात अशक्य असं काहीच राहिलं नाही.
आजोबा : पोरी, हे सगळं मी ऐकलंय खरं....
शिवानी : आजोबा, मी नेट सुरू केलंय. कोणतं वर्तमानपत्र वाचायचंय तुम्हांला?
आजोबा : ‘सर्वकाळ’.
शिवानी : थांबा हं, मी आता ही अक्षरे संगणकावर टाईप करते.
आजोबा : अरे व्वा! सगळी पाने दिसायला लागली की इथे... सगळ्या बातम्या
वाचतो आता!
शिवानी : आजोबा, तुम्ही आता तुमच्या मित्रांना ई-मेल पण करू शकता.
आजोबा : खरंच पोरी, संगणकाचा महिमा अगाध आहे. या संगणकाने संपूर्ण
जगालाच एकदम जवळ आणलंय!
संवाद लेखन म्हणजे काय
दोन मित्रांमधील वर्धापन दिनानिमित्त संवाद लिहिणे - मराठी
अर्जुन - अंकुर! आज तू शाळेत का जात नाहीस? वेळ आली आहे.
अंकुर - मित्र! आमच्या शाळेला आज दुपारनंतर वार्षिक उत्सव असणार आहे. म्हणून मला उशीर होईल.
अर्जुन - तुमच्या शाळेत आज उत्सव आहेत, तर तिथे उत्तम सौंदर्य असेल. कोण उत्सव आयोजित करीत आहे?
अंकुर - महोत्सवाच्या व्यवस्थापनासाठी काही विद्यार्थी आणि शिक्षक तेथे उपस्थित आहेत.
अर्जुन - चल मित्रा! आम्ही दोघे चालतो. मला शाळेचे कार्य देखील पहायचे आहे.
(दोन्ही मित्र शाळेत जातात)
अंकुर - (शाळेत पोहोचणे) ही आमची शाळा आहे. येथे शिक्षक आणि काही विद्यार्थी यांच्यासह इतर कर्मचारी महोत्सवाच्या तयारीत गुंतले आहेत.
अर्जुन - समारंभ सुरू होणार आहे असे दिसते. आज उत्सव वेळापत्रक काय आहे?
अंकुर - आज बरेच प्रकारचे कार्यक्रम आहेत. काही विद्यार्थी गाणी गातील, काही अभिनय करतील तर काही खेळ सादर करतील. त्यानंतर बक्षिसे वाटली जातील. शेवटी वक्ताचे भाषण होईल.
अर्जुन - अध्यक्ष तुम्हालाही पुरस्कार देतील का?
अंकुर - वार्षिक वर्गात मी माझ्या वर्गात प्रथम आला, मला हा पुरस्कारही मिळेल.
(थोड्या वेळाने हा सोहळा सुरू होतो. दोन्ही मित्र खाली बसतात.)
वडील आणि मुलगा यांच्यात संवाद - मराठी
राहुल - वडील, मला माझ्या मित्रांसह बाजारात जावे लागेल.
वडील - नाही राहुल, आपण आपल्या मित्रांसह रोव्हर बनता आहात. आपण लेखन आणि वाचन सोडले आहे.
राहुल - नाही बाबा, आता मी खूप अभ्यास करेन, वचन देतो.
वडील - मुलगा दररोज अशी आश्वासने देतात.
राहुल - पण यावेळी मी ठामपणे वचन देतो की मी 80% पेक्षा जास्त गुण घेऊन तुम्हाला दाखवीन.
वडील - आणि आणले नाही तर ........!
राहुल - मग तू म्हणशील तसे करेन.
वडील - ठीक आहे. मी तुम्हाला शेवटची संधी देतो.
वडील आणि मुलगा यांच्यात संभाषण - मराठी
बाप - मुलगा अतुल, तुमचा परीक्षेचा निकाल कसा लागला?
मुलगा - फारसे बरे नाही बाबा.
बाप - का? मला सांगा किती अंक आले?
पुत्र - हिंदीमध्ये सत्तर, इंग्रजीमध्ये बासष्ट, वाणिज्यातील सत्तर, अर्थशास्त्रातील बहत्तर? ……
वडील - यावेळी इंग्रजीत इतके कमी गुण का आहेत? एक प्रश्न चुकला?
मुलगा - मी ते पूर्णपणे गमावले नाही… शेवटी, 'निबंध' लिहिले गेले, ते अपूर्ण राहिले.
बाप - तरच ……. वेगवेगळ्या प्रश्नांसाठी वेळ सेट करा, मग तो येणार नाही. बरं, गणित राहिले.
मुलगा - गणित चांगलं गेलं नाही. यात फक्त पन्नास गुण आहेत.
वडील - ही खूप वाईट गोष्ट आहे. गणित स्वतःच उच्च पद मिळविण्यास मदत करते.
मुलगा - काय झाले माहित नाही बाबा. मला एक प्रश्न माहित नव्हता. बहुधा नक्कीच बंद होता.
वडील - प्रश्न विचारू नयेत म्हणून काही मोजके गुण मिळवू नयेत.
मुलगा - दुसरा प्रश्न खूप कठीण होता. अगदी सुरुवातीपासूनच असा घोळ झाला की संपूर्ण प्रश्न चुकला.
वडील - इतर विद्यार्थ्यांची काय स्थिती आहे?
मुलगा - कोणालाही फार चांगले गुण मिळाले नाहीत परंतु बरेच विद्यार्थी माझ्यापेक्षा पुढे आहेत.
वडील - हे सर्व सराव आहे, मुला! ऐकले नाही 'करात करात करती को, जादामती हॉट सुजन.' आपण स्वत: हुशार आहात. आता वार्षिक परीक्षा जवळ आल्या आहेत. दूरदर्शन आणि खेळाचा अभ्यास करण्यासाठी वेळ कमी करा.
मुलगा - बाबा! पुढच्या वेळी मी गणितामध्ये पूर्ण गुण मिळविण्याचा प्रयत्न करेन.
वडील - माझे आशीर्वाद तुझ्याबरोबर आहेत.
रूग्ण आणि डॉक्टरांचा परस्पर संवाद - मराठी
रुग्ण- (दवाखान्यात प्रवेश करत आहे) वैद्यजी, नमस्कार!
वैद्य- नमस्कार! ये ये! सांगा, कसे आहात?
रुग्ण - आधीच खूप चांगला आहे. ताप कमी झाला आहे, फक्त खोकला.
वैद्य- घाबरू नका. खोकलाही निघून जाईल. आज मी दुसरे औषध देतो. तुम्ही लवकरच बरे व्हाल.
पेशंट- तुम्ही चांगले बोलता. शरीर अशक्त झाले आहे. चालत देखील जाऊ शकत नाही आणि पलंगावर (पलंगावर) पडलेला मला कंटाळा आला आहे.
वैद्य- काळजी करण्याची काहीच गरज नाही. सुख आणि दु: ख कायम आहे. आणखी काही दिवस विश्रांती घ्या. सारं काही ठीक होईल.
रुग्ण- कृपया मला खायला सांगा. आता थोडी भूक देखील आहे.
वैद्य - भरपूर फळ खा. फक्त आंबट फळे टाळा, खोकला वाढतो. तुम्ही दूध, खिचडी आणि मूग डाळ खाऊ शकता.
रुग्ण - खूप चांगला! आजकाल उन्हाळा आहे; मला खूप तहान लागली आहे. मी सिरप पिऊ शकतो का?
वैद्य- सिरपच्या जागी दूध चांगले राहील. तुम्ही जास्त पाणी प्यावे.
रुग्ण- बरं, धन्यवाद! उद्या परत येईल.
वैद्य- ठीक आहे, नमस्कार.
भाजीपाला व ग्राहक यांचे संभाषण - मराठी
ग्राहक - हे मटार कसे दिले जाते?
भाजी - बाबूजी घे! खूप चांगले मटार, खूप ताजे.
ग्राहक - किंमत सांगा.
भाजी विक्रेता - आपण पंधरा रुपये किलो विकल्यास तुम्ही फक्त बारा रुपये घेता.
ग्राहक - भाऊ खूप महाग आहे!
भाजी - बाबूजी काय सांगू? मंडईतील भाजीपाल्याचे दर आकाशाला भिडत आहेत.
ग्राहक- तरीही ........ काहीतरी कमी करा.
भाजी - तुम्ही एक रुपया कमी द्या, बाबूजी! सांगा किती वजन करावे?
ग्राहक - एक किलो वाटाणे द्या. आणि …… एक किलो बटाटा.
भाजी - टोमॅटोही घ्या सर. खूप स्वस्त आहेत.
ग्राहक - कसे?
भाजी - मी एक किलो पाच रुपये देत आहे. बाबूजींनी सामान लुटले
ग्राहक - चांगले! अर्धा किलो टोमॅटोही द्या. ..... आणि दोन लिंबू घाला.
भाजीपाला- बाबूजी तू इथे आहेस. धणे आणि हिरव्या मिरच्याही ठेवल्या आहेत.
ग्राहक - किती पैसे?
भाजी - फक्त एकवीस रुपये.
ग्राहक- भावाचे पैसे घ्या.
दोन मित्रांमधील जीवनाच्या उद्दीष्टांबद्दल संवाद लिहिणे -
अनिल: "दहावीनंतर तू कोणत्या विषयाचा विचार करत आहेस?"
आदित्य: "मी विज्ञानाचा अभ्यास करीन."
अनिल: "का?"
आदित्य: "कारण मला मोठे व्हायचे आहे म्हणून डॉक्टर व्हायचे आहे. तुमच्या आयुष्याचे ध्येय काय आहे?"
अनिल: "मला शिक्षक व्हायचं आहे."
आदित्य: "डॉक्टर प्रत्येकाची सेवा करतो, लोकांच्या दु: खापासून मुक्त करतो. मलाही आजारी माणसांना मोठे करून मदत करायची आहे."
अनिल: "मला विद्यार्थ्यांना ज्ञान देऊन माझे आयुष्य उज्वल करायचे आहे. मला वाटते की ही सर्वोत्कृष्ट मानवी सेवा आहे."